Genocid za početnike

Piše: Miloš Vukanović

Ratni zločini, agresije i zločini protiv čovječnosti termini su međunarodnog prava kojima definišemo najteža kršenja ljudskih prava i koja kao takva ostaju urezana u kolektivno sjećanje. Međutim, nijedan od ovih termina ne privlači toliko pažnje koliko riječ genocid. Koliko god puta bio ponovljen ovaj termin i dalje izaziva pažnju, reakciju i debatu. Proklamovan kao najteži od svih zločina od trenutka kada je definisan kao ratni zločin, termin genocid je pod kritikom.

Namjera da se istrijebi određena populacija nije novi fenomen. Naučnici smatraju da se određena dešavanja još iz bronzanog doba mogu poistovijetiti sa ovim fenomenom, a sa sigurnošću možemo tvrditi da nije prošao vijek od uspostavljanja Rima, a da na nekom dijelu zemljine kugle jedna grupacija nije pokušala da iskorijeni drugu.

Imajući to u vidu, Holokaust nije ni prvi ni posljednji zločin sa ovom namjerom, ali unikatnost obima (odnosno sveobuhvatnost) ovog zločina i sveprisutnost namjere uništenja evropskih Jevreja od strane nacističke Njemačke, tokom 30ih i 40ih godina prošlog vijeka, vodi tome da međunarodna zajednica kroz međunardno pravo definiše i zabrani namjeru i sprovođenje masovnog istrebljenja.

Autorom ove riječi smatra se Rafael Lemkin, poljski advokat. On je skovao ovaj termin od grčke riječi „genos“ (rasa, narod, pleme) i latinskog sufiksa „cide“ (lat. caedere – ubiti). Termin je prvi put upotrijebljen i definisan u njegovoj knjizi “Vlast sila Osovine u okupiranoj Evropi”. I pored Lemkinovog napora, novi koncept genocida nije bio zastupljen na suđenjima preživjelom nacističkom vođstvu u Nirnbergu jer genocid još nije bio uvršten u međunarodno pravo. Nezadovoljan ovim, Lemkin je usmjerio svoje napore ka novossnovanim Ujedinjenim nacijama, u nadi da će usvojiti pravni intrument sprječavanja genocida.

To se i desilo 1948. godine, kada su Ujedinjene nacije usvojile Konvenciju o sprječavanju i kažnjavanju zločina genocida. U smislu ove Konvencije, kao genocid se definiše bilo koje od navedenih djela učinjenih u namjeri potpunog ili djelimičnog uništenja jedne nacionalne, etničke, rasne ili vjerske grupe kao takve: a) ubistvo članova grupe; b) teška povreda fizičkog ili mentalnog integriteta članova grupe (određenog naroda); c) namjerno podvrgavanje grupe životnim uslovima koji treba da dovedu do njenog potpunog ili djelimičnog uništenja; d) mjere usmjerene na sprječavanje rađanja u okviru grupe (naroda); e) prinudno premještanje djece iz jedne grupe u drugu.

 Konvencija o genocidu usvojena je od strane Generalne skupštine Ujedinjenih nacija dan nakon Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima. Kao i drugi međunarodni ugovori, postala je obavezujući pravni instrument nakon što je ratifikovao dovoljan broj država. Do danas su to uradile 142 države članice UN, što znači da više od 50 država to nije uradilo. Da ne bude zabune, nepotpisivanjem ove Konvencije ne znači da su države oslobođene posljedica u slučaju sprovođenja genocida, jer ih na to obavezuju drugi pravni mehanizmi.

Već tokom same rasprave o usvajanju Konvencije, čuli su se kritički tonovi. Danas, više od 70 godina nakon usvajanja ove Konvencije, i niza primjera masovnih zločina, znamo da ti tonovi nijesu bili bez osnova.

Ono što izaziva debatu, a djelimično i nerazumijevanje, jeste kritika objektivnih dometa ove Konvencije da, kako je navedeno, spriječi i kazni ove procese, kategoriše grupe žrtvi, ali i da se isključivo fokusira na individualnu krivicu. Rasprava o manjkavosti definicije genocida ne stišava se od trenutka usvajanja Konvencije. Tu je i činjenica da prema međunarodnom pravu zločini prije njenog usvajanja, uključujući Holokaust i masovno istrebljenje Jermena, ne mogu biti procesuirani u skladu sa Konvencijom. To znači da međunarodni pravni sistem prepoznaje samo dva čina genocida – i to u Ruandi i bivšoj Jugoslaviji (Srebrenica).

I pored ovih striktnih pravnih shvatanja, univerzalno je prihaćeno da Holokaust predstavlja suštinski primjer genocida, a što priznaje i Njemačka. Takođe, skoro je univerzalno prihvaćeno da masovno istrebljenje Jermena početkom 20. vijeka od strana Osmanskog carstva predstavlja genocid, a što Turska ne priznaje. Masovna ubistva koje su počini Crveni Kmeri u Kambodži, tokom 70ih godine prošlog vijeka, veliki dio stručne javnosti smatra genocidom, ali i dalje postoji neslaganje oko činjenice da li su mnoge žrtve Crvenih Kmera bile na meti zbog svog političkog ili socijalnog statusa, čime se stavljaju izvan definicije genocida UN. Treba napomenuti da Konvencija o genocidu kao žrtve ne prepoznaje političke grupacije, što je nasljedstvo intervencije Sovjetskog saveza prilikom njene izrade.

Različite definicije i razumijevanja genocida otvorile su debate kod istoričara o nizu zločina tokom ljudske istorije – od razaranja Kartagine i osvajanja Galije, preko kolonijalnih osvajanja zapadnoevropskih država, ekspanzije Rusije i Kine, do zločina počinjenih tokom oblikovanja nacionalnih država, Golodomora (glad u Ukrajini), Drugog svjetskog rata, Hladnog rata i u postkolonijalnom dobu u Africi, Latinskoj Americi i jugoistočnoj Aziji.

Dok se međunarodne institucije trude da istraže da li je bilo genocida u Darfuru (Sudanu), Siriji i Kini (Ujguri), a istoričari vode raspravo o primljenjivosti današnje formulacije genocida na događaje iz prošlosti, ovaj termin je postao prezastupljen u svakodnevnim ocjenama. Kritika preširoke, a ujedno i nekompletne, definicije genocida u Konvenciji, različita poimanja težine zločina i populističke istorijske naracije, dovele su i do devalvacije samog termina. S namjerom da pobijede u takmičenju “čiji tuđi zločini su teži”, svaki ratni zločin i masovno kršenje ljudskih prava postao je genocid.

I ovdje dolazimo do suštine: ono što čini genocid zločinom različite kategorije od svih ostalih zločina protiv čovječnosti jeste da podrazumijeva namjeru da se potpuno istrijebi izabrana grupacija. Stoga je genocid je i najteži od zločina protiv čovječnosti, a kao takav uvijek izaziva i niz pratećih ratnih zločina i najteže posljedice. To što su određeni genocidi izazvali kvantitativno manje žrtava ili nijesu u pojedinačnim slučajevima ispraćeni sa brutalnošću nekih drugih zločina, ne umanjuje težinu namjere počinioca da sa određene teritorije istrijebi specifičnu grupaciju. Gore navedene karakteristike čine genocid izuzetno teškom za dokazivanje, ali i kod šire javnosti izazivaju ponekad konfuziju. Ocjena nekog zločina kao genocida nema za cilj da umanji druge zločine, već jednostavno da ga izdvoji kao zločin sa najtežim namjerama i posljedicama. U savremenom svijetu, obim i brutalnost zločina su kategorije koje su bitne za sudove, ali genocidne namjere izazivaju najtežu patnju i nasljeđe koje opterećuje.

Tu se suočavamo i sa problemom nepriznavanja institucije koja je proglasila genocid i negiranje genocida kao zločina. Ssporavanje validnosti institucije, a u slučaju genocida u Srebrenici to je Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju, znači i osporavanje opšteprihvaćenog i međunarodno potrebnog pravnog presedana koji je nastao iz težnje međunarodne zajednice da se procesuiraju najteži zločini protiv čovječnosti. Nezamislivo bi bilo da su deceniju nakon završenih suđenja u Nirnbergu njemački pravnici osporavali uspostavljanje ovog tribunala. Osporavanjem MKSJ se ide protiv pozitivne međunarodne norme i borbe protiv zločina koji je u suprotnosti sa duhom i ciljevima Ujedinjenih nacija i koji civilizovani svijet osuđuje, ali i sa pozitivnim pravnim nasljeđem koje je taj sud ostavio. Ovdje, prije svega, mislim na uobličavanje pravnih normi za silovanje i sistematsko silovanje kao ratnog zločina. MKSJ nije imao za cilj da “stvori uslove za pomirenje naroda” i da nam ostavi da “sami nađemo put do razumijevanja i punog poštovanja”, već da procesuira što više može odgovornih za zločine, poput Suda u Nirnbergu.  Ono što će pojedinačne nacije ili regioni uraditi sa nasljeđem Tribunala je na njima. Ako postoji stav da je MKSJ disproporcionalno osudio jedan narod, a valjda je to logično jer je taj narod učestvovao u svim sukobima 90ih, ostala je opcija i lokalnih sudova. Takođe, ako MKSJ nije uspio da osudi odgovorne za neke zločine to ne znači da se oni nisu dogodili. Postoji cijeli niz zločina iz Drugog svjetskog rata za koje niko nije osuđen, ali znamo da su se oni desili i čija namjera je do njih dovela.

Negiranje genocida podrazumijeva i negiranje namjere i svih faktora koji su doveli do tog zločina. Znači, negiraju se sve ideološke i nacionalističke pripreme terena koja su do te mjere zadojile mržnjom jednu naciju da je ona smatrala opravdanom da neka druga nacija treba da bude istrijebljena. Ministar pravde, ljudskih i manjinskih prava koji nije svjestan da u društvo uvodi takvu idelogiju, ili što je realnije, manipulacijom u crnogorsko društvo uvodi takvu ideologiju, mora pod hitno biti smijenjen.

Negiranjem zločina, nesuočavanjem sa sopstvenim činom ekstremnog nasilja, degenerativnom ideologijom i krijući se iza manipulativno i zapaljive teze “a što je sa onim što su oni radili nama”, ne prekida se ciklus nasilja, već se priprema teren za novi krug.

Svaka buduća namjera o pomirenju ili nekim političkim komisijama za istinu, samo prolongira agoniju izazvanu podijeljenošću društva. Već je deceniju svima jasno da bilo kakva komisija treba da bude isključivo u cilju utvrđivanje činjenica, a ne njihovim politikantskim interpretacijama, kao i da, zbog specifičnosti dešavanja, mora biti regionalna.

Ako pojedinci koji predstavljaju određenu naciju odluče da negiraju zločin ili suštinu zločina, u ovom slučaju genocida, sami blokiraju mogućnost pomirenja. Vraćajući se paraleli sa dešavanjima iz prve polovine XX vijeka – osporavanje sopstvenih zločina iz Prvog svjetskog rata i kreiranje svijesti nepravedne međunarodne zajednice, Njemce je i dovelo do Nirnberga.

A svaki građanin kojem nije jasno zašto je bitno da se dogodi društvena katarza, prizna genocid u Srebrenici i odbaci ideologija koja je dovela do njega, istraže svi ratni zločini i osude odgovorni, neka samo uporedi gdje se danas nalazi Ruanda, a gdje mi i region.

*Autor je istoričar i savjetnik u Centru za građansko obrazovanje (CGO)